300 Lat Minęło. Perła Mazur Odsłania Karty Historii przed Wielkim Jubileuszem

W 2026 roku Mikołajki, miasto-legenda, serce Krainy Wielkich Jezior i niekwestionowana stolica polskiego żeglarstwa, będzie świętować doniosłą rocznicę. Dokładnie 300 lat wcześniej, w 1726 roku, z woli pruskiego króla, osada rybacka na strategicznym przesmyku awansowała do rangi miasta. Dziś, dzięki zachowanym niemieckim archiwaliom – takim jak bezcenne opracowanie „Der Kreis Sensburg” (Powiat Mrągowo) oraz fundamentalne dzieło Maxa Toeppena „Geschichte Masurens” (Historia Mazur) – możemy odtworzyć fascynującą podróż Mikołajek od drewnianego mostu łączącego dwie wsie do jednego z najsłynniejszych kurortów w tej części Europy. Mikołajki były już wcześniej znane z uwagi na swoje wspaniałe położenie jako „Mazurska Wenecja”.

Droga do Miejskości: Karczma, Dwie Wsie, Jeden Most i Gniew Tatarów

Choć formalna metryka miasta Mikołajki sięga 1726 roku, historia osadnictwa w tym miejscu jest o wieki starsza. Dzieło Maxa Toeppena „Geschichte Masurens” precyzuje, że pierwszy formalny, udokumentowany ślad osadnictwa pochodzi z 1444 roku. To właśnie wtedy „Wielki Mistrz Conrad v. Erlichshausen nadał karczmarzowi Lorenzowi Prusowi 4 łany [hufen] jako lenno”. Była to strategiczna karczma „w tym ważnym przejściu przez cieśninę jeziorną” między jeziorem Śniardwy (Spirding) a Tałty (Talter-See). Należy odnotować, że prawdopodobnie Zakon już wcześniej założył karczmę w tym ważnym przesmyku jeziornym.

Równolegle, kronika „Der Kreis Sensburg” dodaje, że w tym samym 1444 roku „po raz pierwszy wzmiankowana jest osada [...], która od kościoła pod wezwaniem św. Mikołaja otrzymała nazwę Nickelsdorf (Wieś Mikołaja)”. Pierwszy kościół w Nikolaiken został w 1535 r. określony jako „zrujnowany” (baufällig). Pierwszego pastora ewangelickiego, Jacoba Wilamowskiego, zatrudniono tam w 1552 r.. Co więcej, Toeppen wspomina, że kościół w Nikolaiken ufundowano w 1437 roku.

Nie była to jednak jedyna wieś. Na przeciwnym brzegu cieśniny rozwijała się druga osada. Jak czytamy w kronice, „Wieś Koslau (dzisiejsze Kozłowo), powstała na drugim brzegu, [...] szybko zrosła się z Nickelsdorfem”. Historyczne źródła wspominają także osadę Koniec (Ende) jako jedną z trzech pierwotnych miejscowości w tym rejonie, obok Niklasdorf i Koslau.

Te dwa (lub trzy) oddzielne światy połączyła inżynieria. Kluczowym momentem integracji było „W 1516 roku [kiedy] obie wsie połączył pierwszy drewniany most”. To był fundament przyszłego miasta. Minęło kolejne sto lat i, jak odnotowuje kronikarz, „około 1610 roku połączone wsie po raz pierwszy nazwano Nikolaiken (Mikołajki)”.

Dynamiczny rozwój został jednak brutalnie przerwany w połowie XVII wieku przez jeden z najtragiczniejszych epizodów w historii regionu. „Gmina poniosła straty podczas II wojny szwedzkiej. Tatarzy zniszczyli Mikołajki, zabili i uprowadzili w jasyr wielu mieszkańców”. Zniszczenia te miały miejsce w 1656 roku, kiedy Tatarzy i Polacy palili i mordowali na południu Prus.

1726: Królewski Dekret i Narodziny Miasta

Mimo potwornych zniszczeń, osada zdołała się odrodzić. Jej strategiczne położenie na wodnym szlaku było atutem nie do przecenienia. Prawdziwy przełom nastąpił na początku XVIII wieku, gdy potencjał Mikołajek dostrzegł pruski monarcha.

To właśnie wtedy, na kartach historii, zapisano najważniejszą datę dla miasta. Jak potwierdzają zgodnie kronika „Der Kreis Sensburg” oraz dzieło Maxa Toeppena, to właśnie wtedy zapadła kluczowa decyzja: „W 1726 roku król Fryderyk Wilhelm I nadał tej wsi parafialnej prawa miejskie”. Ten jeden akt prawny pruskiego króla, znanego jako "Król-Sierżant", wyniósł Mikołajki z rangi wsi kościelnej (Kirchdorf) do statusu miasta. Była to decyzja o charakterze gospodarczym, mająca na celu ożywienie handlu, rzemiosła i zwiększenie dochodów skarbu państwa z tego kluczowego punktu na mapie Prus. Od tej pory Mikołajki miały swój magistrat, burmistrza i prawo do organizowania targów.

Ciekawostki z Archiwów: O Włos od Stolicy Powiatu

Historia Mikołajek pełna jest fascynujących detali, smaczków i niewykorzystanych szans, które odnajdujemy w niemieckich źródłach.

• Niedoszła Stolica Powiatu: Niewiele brakowało, a dzisiejsze Mrągowo nie byłoby stolicą powiatu. Jak czytamy w kronice: „Podczas nowego podziału administracyjnego okręgów, przeprowadzonego na mocy rozporządzenia z 3 lipca 1818 roku, Mikołajki miały duże szanse stać się miastem powiatowym. Nie doszło do tego”. Kronika dodaje jednak z nutą uznania: „ale Mikołajki mają za to swoje szczególne walory krajobrazowe”.
• Pierwsze Statystyki Miasta: Dzięki Maxowi Toeppenowi znamy też twarde dane z XVIII wieku. W 1782 roku Mikołajki liczyły „104 domostwa [Feuerstellen], w tym 11 browarów, 7 gorzelni; miały 768 mieszkańców, którzy utrzymywali się z rolnictwa, browarnictwa, rybołówstwa i żeglugi”. Pół wieku później, w 1817 roku, liczba ta wzrosła do 1083 mieszkańców. W 1939 roku Mikołajki liczyły 2627 mieszkańców.
• Kościół i Pastor-Rekordzista: Parafia Mikołajki należała do Urzędu Głównego Ryn (Hauptamt Rhein), podlegającego okręgowi Natangii (Natangen). Kościół parafialny, pod wezwaniem św. Mikołaja, został odnotowany już w 1444 roku , a obecna świątynia, Kościół Ewangelicko-Augsburski, została ponownie zbudowana i uroczyście poświęcona 18 grudnia 1842 roku. Kościół ten był pod patronatem królewskim. Jak odnotowano: „Słynny jest mikołajski pastor Pesarowius, który służył jako duchowny przez 71 lat. Jego portret do dziś można znaleźć w kościele”.
• Początki Turystyki: Zanim pojawiły się współczesne mariny, Mikołajki już w czasach cesarskich (Kaiserzeit) były znanym kurortem. Miasto zyskało zaszczytne miano „mazurskiej Wenecji”. Kronika „Der Kreis Sensburg” rozwija ten wątek: „turystyka - letnisko (Sommerfrische) - zyskała na znaczeniu już w czasach cesarstwa. Letnicy chętnie spędzali kilka dni w spokojnych hotelach lub pensjonatach”. Po jeziorach kursowały już wtedy statki wycieczkowe: „Na pokładzie „MS-Ostmark” lub „Blücher” udawano się na wycieczki do Niedersee (Ruciane) lub na pobliskie jezioro Śniardwy (Spirdingsee)”.
• Miasto Króla Sielaw: O tożsamości miasta od zawsze decydowały ryby i woda. Mikołajki stały się „znane poza granicami powiatu dzięki legendzie o Królu Sielaw (Stinthengstsage) , samym sielawom (Stinte) oraz słynnym marénom (sieja/sielawa)”. Legenda głosiła, że wielka ryba ze złotą koroną na głowie, która niszczyła sieci i łodzie, została schwytana, a następnie, na jej prośbę i w zamian za obfite połowy, uwolniona, ale przykuta łańcuchem do nabrzeża, aby nie mogła już szkodzić. Mikołajki były również określane jako „miasto Stinthengsta i Maränen”.
• Rewolucja Technologiczna: Prawdziwym skokiem w nowoczesność było doprowadzenie kolei. Kronika odnotowuje: „W 1911 roku budowa mostu kolejowego i podłączenie do sieci kolejowej”.
• Narodziny Biurokracji: Ważnym krokiem w rozwoju administracyjnym miasta było utworzenie Urzędu Stanu Cywilnego (Standesamt). Urząd ten w Nikolaiken został założony 1 października 1874 roku, formalizując rejestrację urodzeń, małżeństw i zgonów.

Z Kalendarza Gminy Mikołajki: Historia Zapisana w Wioskach

Nadanie praw miejskich Mikołajkom było wydarzeniem kluczowym, ale historia wielu wsi tworzących dzisiejszą Gminę Mikołajki jest równie długa. Parafia (Kirchspiel) Mikołajki, obejmowała historycznie miejscowości :

• Dybowo (Dommelhof)
• Lubiewo (Grünbruch)
• Iznota (Isnothen)
• Woźnice (Julienhöfen)
• Lisiny (Lißuhnen)
• Łuknajno (Lucknainen)
• Sady (Schaden)
• Zełwągi (Selbongen)
• Śniardwy (Spirding)
• Tałty (Talten)
• Prawdowo (Wahrendorf)

Kronika „Der Kreis Sensburg” dostarcza nam nawet dat ich lokacji:

• 1499: Schaden (Sady).
• 1512: Talten (Tałty).
• 1548: Julienhöfen/Wosnitzen (Woźnice).
• 1602: Isnoten (Iznota).
• 1623: Wahrendorf/Prawdowen (Prawdowo).
• Przed 1663: Selbongen (Zełwągi) i Grünbruch / Lubjewen (Lubiewo).
• 1669: Dommelhof/Diebowen (Dybowo).
• Łuknajno (Lucknainen), Lisiny (Lißuhnen), Śniardwy (Spirding) mają daty założenia niepewne (Grundung unb.).

Osobną, fascynującą historię ma Wojnowo (Eckertsdorf), które, jak czytamy w kronice, zostało „założone w 1835 dla Filiponów”. Filiponi, czyli staroobrzędowcy, greckoprawosławni „starowiercy” prześladowani w Rosji, zostali osiedleni przez Fryderyka Wilhelma III w 1825 roku w dwunastu wioskach powiatu.

Mikołajki Współcześnie – Perła Mazur w XXI wieku

Mikołajki, zwane „żeglarską stolicą Polski” , są obecnie miastem i gminą miejsko-wiejską (Gmina Mikołajki) w powiecie mrągowskim, województwie warmińsko-mazurskim. Gmina Mikołajki zajmuje 255,6 km² i liczy 7 293 mieszkańców (dane z końca 2024 r.) , z gęstością zaludnienia wynoszącą 29 osób/km².

Wskaźniki Rozwoju i Demografia: W 2023 roku Gmina Mikołajki zajęła I miejsce w Rankingu Gmin Województwa Warmińsko-Mazurskiego w kategorii gmin wiejsko-miejskich, będąc liderem w powiecie mrągowskim. Organizatorzy rankingu biorą pod uwagę wiele współczynników związanych z gospodarką, życiem społecznym, kulturą, oświatą oraz pozyskiwaniem środków publicznych i funduszy UE. Wyniki rankingu potwierdzają, że działania gminy mają pozytywny wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy. Średni wiek mieszkańców gminy wynosi 44,0 lat. W latach 2002–2024 liczba mieszkańców zmalała o 14,4%. W 2023 r. odnotowano ujemny przyrost naturalny wynoszący -48, co odpowiada -6,51 na 1000 mieszkańców. Kobiety stanowią 50,7% populacji, a 60,4% mieszkańców jest w wieku produkcyjnym. Gmina ma szacunkową stopę bezrobocia rejestrowanego na poziomie 8,2% (dane na 2024 r.).

Gospodarka i Turystyka: Mikołajki to najbardziej znany ośrodek turystyczny na Mazurach. Miasto jest malowniczo położone między Jeziorem Mikołajskim a Jeziorem Tałty, mając dobry dostęp do największego jeziora Polski, Śniardwy (Spirdingsee). Działalność gospodarcza w gminie Mikołajki jest silnie skoncentrowana na sektorze turystycznym i usługowym, z dominacją mikro-przedsiębiorstw (1012 podmiotów na 1039 zarejestrowanych w 2023 r.). Najczęściej deklarowane rodzaje przeważającej działalności to Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi (24,7%) oraz Budownictwo (20,3%).

Infrastruktura turystyczna obejmuje 8 hoteli (w tym jeden pięciogwiazdkowy i dwa czterogwiazdkowe) oraz 2 pensjonaty (dane na 2023 r.). W 2023 roku oddano do użytku 81 mieszkań. Gmina posiada 10 km ścieżek rowerowych. Wśród atrakcji turystycznych wymienia się :

• Port Żeglugi Mazurskiej (serce Mikołajek)
• Park Wodny Tropikana (Hotel Gołębiewski)
• Promenada nad Jeziorem Mikołajskim
• Muzeum Reformacji Polskiej
• Rejsy statkami po jeziorach (np. do Rucianego-Nidy czy Rynu)
• Rynek z historycznym ratuszem i fontanną Króla Sielaw

Wsie Gminy Mikołajki: W skład gminy miejsko-wiejskiej Mikołajki wchodzi miasto Mikołajki oraz 17 sołectw, m.in. Baranowo, Cudnochy, Faszcze, Górkło, Inulec, Jora Wielka, Kolonia Mikołajki, Lubiewo, Nowe Sady, Olszewo, Prawdowo, Stare Sady, Stawek, Tałty, Woźnice i Zełwągi. Należy również pamiętać o sołectwach Dybowo (Dommelhof), Lisiny (Lißuhnen) i Łuknajno (Lucknainen), historycznie należących do parafii Mikołajki.

Nadchodząca 300. rocznica to nie tylko okazja do świętowania. To także moment głębokiej refleksji nad bogatą, często skomplikowaną historią miasta, które z dwóch osad połączonych mostem, przez królewski dekret, wyrosło na prawdziwą Perłę Mazur.

---

Bibliografia

1. 7619_Der_Kreis_Sensburg_Fakten_Zahlen_und_historische_B.pdf:

   • Informacje o nadaniu praw miejskich Mikołajkom (1726).
   • Wzmianki o karczmie i kościele w Mikołajkach (1444).
   • Zniszczenia przez Tatarów (1656).
   • Dane demograficzne Mikołajek (1939).
   • Informacje o pastorze Pesarowiusie.
   • Początki turystyki i określenie Mikołajek jako „masurskiej Wenecji”.
   • Wzmianka o legendzie o Królu Sielaw.
   • Lista miejscowości historycznie należących do parafii (Kirchspiel) Mikołajki (Nikolaiken) i daty ich lokacji (np. Dybowo, Iznota, Łuknajno, Szczepanki, Zełwągi, Tałty, Prawdowo, Woźnice).
   • Wzmianka o Wojnowie (Eckertsdorf) i osadnictwie Filiponów.
   • Data założenia Urzędu Stanu Cywilnego w Nikolaiken (1874).
   • Budowa mostu kolejowego i podłączenie do sieci kolejowej (1911).
   • Zniszczenia po II wojnie szwedzkiej (1656).
   • Wzmianka o okręcie „MS-Ostmark”.
   • Informacje o Kozłowie (Koslau) i Koniec (Ende) jako pierwotnych osadach.

2. Geschichte_Masurens.pdf (Max Toeppen, Geschichte Masurens):

   • Potwierdzenie pierwszej udokumentowanej wzmianki o karczmie w Mikołajkach (1444).
   • Informacje o nadaniu karczmarzowi Lorenzowi Prusowi 4 łanów lenna (1444).
   • Wzmianka o kościele ufundowanym w 1437 r. i jego zrujnowaniu w 1535 r..
   • Zatrudnienie pierwszego pastora ewangelickiego (1552).
   • Potwierdzenie nadania praw miejskich przez Fryderyka Wilhelma I (1726).
   • Dane demograficzne i gospodarcze Mikołajek (1782: 104 domostwa, 768 mieszkańców, 11 browarów, 7 gorzelni).
   • Dane demograficzne z XIX wieku (1817: 1083 mieszkańców).

3. Gmina Mikołajki (warmińsko-mazurskie) w liczbach » Przystępne dane statystyczne:

   • Informacje demograficzne o Gminie Mikołajki (liczba mieszkańców: 7 293; powierzchnia: 255,6 km²; średni wiek: 44,0 lat).
   • Wskaźniki demograficzne (ujemny przyrost naturalny: -48; spadek liczby mieszkańców 2002–2024: 14,4%; wiek produkcyjny: 60,4%).
   • Dane o rynku pracy i działalności gospodarczej (pracujący na 1000 mieszkańców: 151; szacunkowa stopa bezrobocia: 8,2% (2024); liczba podmiotów w REGON: 1 039; mikro-przedsiębiorstwa: 1 012; dominująca działalność: zakwaterowanie i gastronomia (24,7%), budownictwo (20,3%)).
   • Dane o zasobach mieszkaniowych i oddanych do użytkowania (2023: 81 mieszkań; 10,98 mieszkań/1000 mieszkańców).
   • Dane o infrastrukturze transportowej (ścieżki rowerowe: 10 km).

4. Mikołajki.eu - Oficjalny Serwis Miasta i Gminy - Mikołajki ponownie na czele rankingu w województwie! / Strona główna:

   • Informacje o Gminie Mikołajki jako gminie miejsko-wiejskiej.
   • Zajęcie I miejsca w Rankingu Gmin Województwa Warmińsko-Mazurskiego (2023) i bycie liderem w powiecie mrągowskim.
   • Wzmianki o atrakcjach turystycznych i imprezach (Festiwal Szantowy, Rajd Polski).
   • Informacje o Legenda o Królu Sielaw.

5. Mikołajki.eu - Oficjalny Serwis Miasta i Gminy - Strona główna / Nikolaiken – GenWiki:

   • Potwierdzenie, że Mikołajki (Nikolaiken) leżą między jeziorami Mikołajskie i Tałty.
   • Wzmianki o Porcie Żeglugi Mazurskiej, Moście obrotowym, Promenadzie i Muzeum Reformacji Polskiej.
   • Wzmianka o Parku Wodnym Tropikana.
   • Opis Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (XVIII w., klasycystyczna architektura).

6. Nikolaiken – GenWiki:

   • Potwierdzenie nazwy Nikelsdorf od kościoła św. Mikołaja.
   • Informacja o tym, że Mikołajki powstały z osad Nickelsdorf, Koniec i Koslau, połączonych drewnianym mostem (od 1516 r.).
   • Informacja o założeniu Urzędu Stanu Cywilnego (Standesamt Nikolaiken) 1 października 1874 roku.
   • Wzmianka o „Stinthengst” w herbie miasta.

7. Mikolaiki-Nikolaiken, Urlaubsort am Grossen Spirdingsee:

   • Potwierdzenie statusu Mikołajek jako „masurskiego Wenecja” (masurische Venedig) i „Monte Carlo Polens” (Monte Carlo Polens).
   • Informacje o tym, że Mikołajki są centrum żeglarstwa i turystyki.
   • Współczesny opis: ładnie rozbudowana promenada, klimatyczne kawiarnie i restauracje.
   • Miasto malowniczo położone między Jeziorami Mikołajskie i Tałty, z dostępem do Śniardw (Grosser Spirdingsee).